Begijnhoven België

Deze keer ga ik het hebben over begijnhoven. De Nederlanden (Nederland + België) telden er te beginnen met de 12e eeuw na verloop van jaren een zeventigtal. Nu zijn er in Nederland echter nog maar vier over en wel in Amsterdam, Breda, Delft en Haarlem (thans rosse buurt). Ik richt mij nu echter alleen tot de Belgische begijnhoven. België heeft er wel 26.
Eerst nog even opfrissen wat begijnen ook alweer zijn. Een begijnhof is een verzameling van individuele en/of gemeenschappelijke woningen, huizen en conventen genoemd, van begijnen meestal in de nabijheid van een kapel of kerk en al dan niet omgeven door een muur met een of meerdere toegangspoorten. Das een hele mond vol.
De vrouwen (begijnen) die in de begijnhoven leefden waren alleenstaande vrouwen die een religieus leven leidden. Ze wijdden hun leven aan God zonder zich uit de wereld terug te trekken. Ze leefden als nonnen maar waren dat niet. Ze hadden bewust voor deze vorm van samenwonen gekozen, omdat zij op die manier hun persoonlijke vrijheid wensten te bewaren bij het beoefenen van hun religieuze en dagelijkse praktijken. In tegenstelling tot kloosterlingen konden begijnen hun persoonlijke bezittingen en rechten behouden en binnen de beperkingen van de leefregel er gebruik van maken. Velen waren dan ook eigenares van hun huis en hadden ook persoonlijke bezittingen daarbuiten. Het samenlevingsverband was niet alleen losser dan in een klooster, maar ook niet onomkeerbaar in de tijd. En als ze wilden konden ze ook weer eenvoudig uit het leven als begijn stappen en een relatie beginnen buiten het begijnhof. Begijnen woonden vooral in de buurt van ziekenhuizen en leprakolonies en wijdden hun leven aan gebed, arbeid en de zorg voor de zieken, maar ook verrichtte ze werkzaamheden in bijvoorbeeld brouwerijen. Ja heus, in de middeleeuwen was bier immers gezonder dan water.
Er zijn drie types begijnhoven te onderscheiden. Bij het stedelijke type maken de straten onderdeel uit van de gemeente. Bij het pleintype zijn de huizen gebouwd in een hofje dat ommuurd is en waarbij men middels toegangspoorten het hofje betreden kan worden. Dit zijn naar mijn mening de mooiste, omdat de omgeving vaak zo sereen en authentiek is. Bij het gemengd type werden de huizen rond een weide in een dubbele rij gebouwd, zodat een straat ontstond.
De 26 Vlaamse begijnhoven zijn hoogst uitzonderlijk en getuigen van universele waarde. De helft van deze begijnhoven die in 1998 werden voorgesteld voor de UNESCO Wereld Erfgoedlijst is daarna opgenomen in de lijst Cultureel Erfgoed, omdat ze representatieve voorbeelden zijn van de groep begijnhoven. 5 waren van het stedelijk type, 4 van het pleintype en 4 van het gemengde type.
Tijdens mijn reizen door België bezocht ik een aantal van deze begijnenhoven. Telkens genoot ik van de schoonheid van de huizen en straatjes. Gelukkig is de uniekheid erkend waardoor de begijnhoven behouden blijven voor de toekomst. In de meeste gevallen zijn de huizen gewoon bewoond. Vaak zijn dit alleenstaanden, de huizen zijn immers vrij klein. Helaas zijn enkele hofjes tegenwoordig ook bezaaid met auto’s zoals in Turnhout waardoor het middeleeuwse gevoel toch een beetje verloren raakt. Het zou verboden moeten worden… Maar toch, geniet van de schoonheid en bezoek er eens een als je in de buurt bent.

Brugge

Het begijnhof bevindt zicht aan de Begijnhof (straat), gelegen in het zuiden van het beroemde historisch centrum. Sinds 1927 woont er een kloostergemeenschap van benedictinessen. Het complex omvat de Begijnhofkerk en een dertigtal witgeschilderde huizen, waarvan de meeste dateren uit de late 16e, 17e en 18e eeuw. Deze huizen zijn praktisch allemaal rond een centraal hof gebouwd. De voornaamste toegang met poort is te bereiken via de driebogige stenen brug, de Wijngaardbrug. In een nis is het beeld te zien van de heilige Elisabeth van Hongarije, patrones van vele begijnhoven en ook van het Brugse begijnhof. De Wijngaard is tevens aan de Heilige Alexius gewijd. De toegangspoort is gebouwd in 1776 door meestermetselaar Hendrik Bultynck. Dit jaartal staat boven de poort vermeld. Het eerste begijnhuisje naast de toegang is als museum ingericht en er zijn onder andere schilderijen, 17e-eeuws en 18e-eeuws meubilair en kantwerk te bezichtigen. Een tweede poort verleent toegang via de Sasbrug aan het Sashuis. Het is een prachtig begijnhof met witte huisjes in een pleinvorm. Het centrale park is groen met hoge bomen.

Dendermonden

Het Sint-Alexiusbegijnhof van Dendermonde telt 61 huizen die rond een trapeziumvormig binnenplein zijn opgetrokken. Het bestaat op deze plaats sinds 1288. De ingang naar het plein is via een klein steegje in de Brusselsestraat. Het plein is geheel autovrij en eenvoudig aangekleed met bomen, veel gras, een Lourdesgrot en de kapel.
Met het overlijden van grootjuffrouw Ernestine De Bruyne verdween in 1975 het laatste begijntje uit het Dendermondse stadsbeeld. Ze werd 104 jaar. Om de herinnering aan de begijnen niet te laten verloren gaan, werd in 1980 overgegaan tot de oprichting van een begijnhofmuseum.
Het begijnhof werd in 1942 beschermd als landschap. De verschillende huisjes werden in 1971 beschermd als monument en in 1991 werd de binnenkoer en de verbindingsweg ernaartoe eveneens als monument beschermd.

Diest

Dit begijnhof rekent men tot het stadstype, hetgeen betekent dat de huizen langsheen straten staan (zoals in een ‘ministad’) en niet rondom een groot centraal plein. Nog voor de Tweede Wereldoorlog woonden er geen begijnen meer en het geheel kreeg een andere bestemming. Het begijnhof is in zijn oorspronkelijke vorm uitstekend bewaard en de restauratie ervan is in volle gang. De infirmerie (ziekenboeg) werd omgebouwd tot cultureel centrum met vergader- en expositiezalen. Het Convent van de Heilige Geest veranderde in een taverne. Het Engelenconvent werd ingericht als museum en geeft het beeld van een begijnenhuisje van weleer. De overige huisjes worden bewoond door senioren. In het poortgebouw is een kunstgalerij Esschius ondergebracht, genoemd naar de pastoor-hervormer.
Het begijnhof is afgesloten van de rest van de stad door twee barokke poorten. Een daarvan is op de kruising van de Begijnenstraat en de Vestenstraat. Centraal in het geheel bevindt er zich een eenvoudige gotische kerk. Deze is omgeven door een honderdtal huizen (meestal uit de tweede helft van de 17e eeuw) langs een vijftal straten. In vergelijking met andere stratenbegijnhoven (of begijnhoven van het ‘ministad’-type) zijn de straten recht en breed. Typisch in het Begijnhof van Diest zijn de talrijke barokke deuromlijstingen en heiligennissen. De deuren van de individuele huisjes weerspiegelen als het ware de grote, imposante hoofdpoort.
Het poortgebouw, in 1671 gebouwd in rubensiaanse barokstijl is fraai versierd met twee geringde zuilen. Bovenaan in de nis staat een Mariabeeld, omringd met bloemenslingers, festoenen en engelenkopjes. Met een zinsnede uit het Hooglied uit het Oude Testament (4:12-13): Comt in mynen Hof, Myn suster Bruyt, aangebracht vlak boven de imposante boog, worden wij uitgenodigd om het Besloten Hof te betreden. De begijnen die zichzelf als de bruid van Christus zien, vinden hierin de geschikte metafoor voor hun geestelijk leven dat ook in een omsloten hof beleefd wordt. De hofjes zijn de concrete voorstelling van de verborgen paradijstuin waarin zij spiritueel in contact staan met God. Aan de binnenzijde van het poortgebouw staat in een nis het beeld van de H. Catharina van Alexandrië, patrones van het begijnhof. Het geheel straalt de triomf, gulheid en overdaad van de zegevierende kerk uit.

Gent

Net als Mechelen heeft ook Gent twee begijnhoven. Het Klein Begijnhof is bij de Lange Violettestraat en het Groot Begijnhof is bij de Begijnhofdries (straat). Het klein begijnhof heet Ter Hoye, voluit Begijnhof Onze-Lieve-Vrouw Ter Hoye Gent en het groot begijnhof heet officieel het Groot Begijnhof Sint-Elisabeth. Alleen het Klein Begijnhof staat op de Unesco Erfgoedlijst. Het vierkante plein is autovrij en via een steegje tussen huisnummers Violettestraat 77 en 275 te bereiken. De huisnummers lopen dus door op het begijnhof. Het grote grasveld is omgeven door een witte muur waardoor de huisjes er achter minder goed zichtbaar zijn. Indrukwekkend is de Onze-Lieve-Vrouw-Presentatiekerk op het plein uit 1658 zijn met barokke voorgevel uit 1720.

Hoogstraten

Het begijnhof van Hoogstraten is een prachtig voorbeeld van het pleintype met slechts één toegangsweg welke is gelegen in de Vrijheid. Dit is de hoofdstraat van het lintdorp. Het bestaat uit 36 huisjes, een schuur en een barokke driebeukige begijnhofkerk, toegewijd aan Sint-Jan-de-Evangelist. De eerste vermelding vinden we in een akte van 1380. In de hoogtijdagen telde het hof 160 begijnen bij het einde van de 17e eeuw. In 1972 verliet de laatste begijn, Johanna van den Wijngaard, het begijnhof. In 1992 werd besloten het hof te restaureren en sinds 1997 is het begijnhof opnieuw volledig bewoond. Het Conventshuis huisvest het Stedelijk Museum met een permanente collectie en wisselende tentoonstellingen.

Leuven

Het Groot Begijnhof van Leuven, ook bekend als Begijnhof Ten Hove, is een gaaf bewaarde, en volledig gerestaureerde historische wijk van een tiental straten in het zuiden van de binnenstad, gelegen aan de Schapenstraat, niet ver van de Naamsepoort. Het is een van de grootste nog bestaande begijnhoven in Vlaanderen, met een bebouwde oppervlakte van ongeveer 3 ha. Het is een typisch stadsbegijnhof. Dat wil zeggen dat de huizen gegroepeerd zijn langsheen straten, en niet rondom een plein zoals in een pleinbegijnhof, of rondom een dominant plein met een of enkele achterafstraatjes zoals in begijnhoven van het gemengde type. Het merendeel van de huizen dateert uit de periode 1630-1670. Ze werden opgetrokken in streekeigen traditionele architectuur, versierd met enkele sobere, barokke elementen. De gevels bestaan uit warmrood gekleurde bakstenen, met natuurstenen kruiskozijnen voor de vensters, natuurstenen deuroplijstingen. Een typisch element van het Begijnhof zijn de talrijke dakkapellen, vaak uitgewerkt met trapgevels, en de rondboogvensters daarin. Her en der komen beeldhouwwerken voor met religieus thema (vaak verwijzend naar de patroonheilige van het huis), al zijn deze beeldhouwwerken soberder afgewerkt dan de heiligennissen in het begijnhof van Diest.

Kortrijk

Ook in Kortrijk bevindt zich het begijnhof aan de Begijnhofstraat, ten noorden van het centrum. 
De 41 huisjes stammen uit de 17e eeuw. Het huis met de dubbele trapgevel (1649) was dat van de grootjuffrouw. De merkwaardige traptoren is de hoektoren van de vroegere Sint-Annazaal uit 1682. De oorspronkelijke gotische kapel werd gebouwd in 1464 maar werd verbouwd in de 18e eeuw.
In het huis van de grootjuffrouw was tot de zomer van 2008 het Begijnhofmuseum ondergebracht. In juli 2014 is een nieuw belevingscentrum op de benedenverdieping van de gerestaureerde Sint-Annazaal geopend. In 2015 staat de opening van een authentiek kijkhuisje op de planning. Deze kijkwoning zal ingericht worden in woning nr. 41, naast de grote ingang van het hof.

Lier

Het begijnhof in het historische en mooie Lier is een typisch voorbeeld van een stratenbegijnhof. Het begijnhof ontstond in de 13e eeuw, maar de meeste huizen dateren uit de 17e en het begin van de 18e eeuw. In de jaren negentig werden grote delen gerestaureerd. Het telt 92 begijnenhuisjes. De dubbele barokke poort in de Begijnhofstraat met bovenaan het beeld van de heilige Begga van beeldhouwer M.J. d’Heur dateert van 1777. Het verleent toegang tot het begijnhof, dat tot op heden nog volledig omsloten is.

Mechelen

Mechelen heeft niet één maar twee begijnhoven welke Groot en Klein begijnhof worden genoemd. De laatste 40 jaren zijn meer en meer huizen in privébezit gekomen, wat geleid heeft tot restauratie van vele panden en een algemene opwaardering van het gehele begijnhof.
Via In en Uit te Mechelen kan men een begijnhofwandeling onder leiding van een stadsgids te boeken. Met het stadsplan in de hand kan men vertrekken vanaf de Grote Markt om via de Sint-Katelijnestraat en de Kanunnik de Deckerstraat de Bogaard en het Klein Begijnhof te bereiken. Typisch zijn hier de bewaarde poort, de hofjes voor de woningen en de restanten van een waterpomp. De Sint Magdalena kapel staat rechtover de poort.
Langs de Sint-Katelijnekerk en de Moreelstraat kan men de begijnhofkerk en het Groot Begijnhof bereiken. Het Groot Begijnhof kan bezocht worden door bij de kerk het Krankestraatje te nemen. Aan de rechterkant bevindt zich nu brouwerij Het Anker, maar was vroeger het ziekenhuis van het begijnhof. Aan het einde neemt men links de Hoviusstraat met in de hoek het prachtige convent van de 10 geboden gesticht in 1620 door aartsbisschop Matthias Hovius. In de Hoviusstraat vindt men de echte begijnhofsfeer terug met de mooie deurlijsten, de ronde ramen boven de deur en hier en daar een heiligenbeeldje en de naam van het vroegere begijnenhuis. Langs het Fonteinstraatje en (links) de Conventstraat kom je in de Nonnenstraat. Bij het nummer 4 kan men via een klein poortje een deel van een binnenhofje bewonderen. Aan de Jesuspoort ziet men onder de poort een gotische kolom als getuige van de overblijfselen van het Hof van Fontes dat zich bij de aankoop in 1595 uitstrekte tot aan de huidige kerk. Deze poort kan tot de meest geschilderde en gefotografeerde gebouwen van Mechelen gerekend worden.

Sint- Armandsberg

Het Groot Begijnhof van Sint-Amandsberg ligt in de Groot Begijnhof (straat) in de gemeente Sint-Amandsberg, vlakbij de stad Gent. Het begijnhof werd net buiten het centrum opgetrokken in 1873-1874 toen het Oud Groot Begijnhof Sint-Elisabeth in het centrum van Gent werd verlaten. Het begijnhof werd aangelegd op een terrein van acht hectare. Het terrein telt drie pleinen en acht straten waarlangs tachtig huizen en veertien conventen werden gebouwd. Daarnaast heeft het begijnhof nog een groothuis voor de grootjuffrouw, een infirmerie (ziekenboeg), een kapel gewijd aan Sint-Antonius van Padua en centraal een grote neogotische driebeukige begijnhofkerk, gewijd aan de Heilige Elisabeth, Heilige Michael en de Heilige Engelen. Het begijnhof is ommuurd en heeft twee toegangspoorten. Alle huizen en conventen, met uitzondering van het groothuis, beschikken over een voortuin en zijn omsloten door een muur. In nissen boven of naast de poortjes in deze tuinmuren staan heiligenbeelden.
Het begijnhof behoort tot een van de grootste en meest bijzondere van België.

Sint-Truiden

Het begijnhof van Sint-Truiden is een voorbeeld van het pleintype en is gelegen aan de Begijnhof (straat). Een groot aantal begijnhuizen dateren uit de 17e en 18e eeuw en zijn gebouwd in Maaslandse renaissancestijl. In de periode 1957-72 werden veel huizen vernieuwd, waardoor de noordzijde en de zuidwestzijde er vrij modern uitzien, waardoor je misschien niet direct aan een begijnhof denkt. Er is ook geen poortgebouw en het plein is half open. De zuidoostzijde is het best bewaard gebleven, met name de conventhuizen (Begijnhof 38-40) uit 1780 en de lintbebouwing Begijnhof 48-54 en 57-60. Andere fraaie gevels in Maasstijl zijn te zien op nr 10 (uit 1690), nr 54 (1734) en nr 61 (1723). Begijnhof 29 heeft een vakwerkgevel.
Begijnhof 30 staat bekend als het Godshuis van de Heilige Drievuldigheid, een convent voor vijf vrouwen met beperkte financiële middelen. Het Torenhuis (Begijnhof 8) was de woning van de grootmeesteres (‘grootjuffrouw’). Het huis dateert uit 1619, bezit een ronde toren en is voorzien van een gevelsteen.

Tongeren

Het begijnhof wordt tot het zogenoemde stedelijke type gerekend en ligt in het zuidoosten van het stadscentrum. Het kent een woelig verleden waarbij veel gebouwd en gesloopt werd. Thans lijkt het begijnhof nog het meest op een wijkje binnen de gemeente. De begijnhuisjes staan in de Bredestraat, Brouwerstraat, Catharinastraat, Sint-Jozefstraat, Sint-Rosastraat, Sint-Ursalastraat en Slachthuisstraat. Er is ook een museum.

Turnhout

Het begijnhof van Turnhout is een prachtig voorbeeld van het pleintype met een indrukwekkend vroegclassicistische poortgebouw. Er is slechts één ingang en dat is waar de Vaartstraat overgaat in de Begijnenstraat. Het langwerpig beboomde plein is echter niet autovrij. Er is een goed bewaarde barokkerk in het midden van het plein, een infirmerie (ziekenboeg) en huizen uit de 16e en 17e eeuw. Van het begijnhof is geen precieze stichtingsdatum bekend, maar waarschijnlijk werd ze in de 13e eeuw opgericht. De laatste begijn, grootjuffrouw Anna De Boer, overleed in 2002. Er is een museum waar men meer over de begijnencultuur te weten kan komen.

Advertentie