Nederland heeft veel steden en dorpen met een vesting. Daar mogen we trots op zijn, want het zijn juweeltjes van plaatsen. Maar er zijn er echter maar weinig meer over die nog de oorspronkelijke contouren hebben. Veel vestingen zijn helaas gesloopt in de expansiedrift van de gemeente om plaats te maken voor industrie, woningbouw en vaak ook voor plantsoenen. Een paar eeuwen terug dacht men nog heel anders over de stenen ommuringen en aarden omwallingen. Ze waren een last en een belemmering om de stad uit te gaan en hadden absoluut geen waarde op het gebied van schoonheid en toerisme.
Vestingen werden met een toepasselijk Nederlands woord ‘geslecht’. Men kan zich nu oprecht afvragen of dat ook ‘slecht’ was. Volgens Wikipedia zijn er 157 gemeentes in Nederland met een vesting. Dat lijkt heel wat, maar de website geeft geen info welke vestingen nog in tact zijn. De website geeft helaas ook geen info of het een stenen ommuring of een aarden omwalling betreft. Veel van deze gemeentes hebben geen vestingen meer, of hooguit nog enkele resten. Ik richt mij deze keer op de vestingsteden en vestingdorpen waarbij de aarden omwalling nog steeds in tact is. Gelukkig hebben we daar nog prachtige exemplaren van maar ken je ze ook?
Vestingsteden zijn een typisch Nederlands verschijnsel, toch komen ze ook buiten Nederland voor zoals in: Karlovac – Kroatië, Zamosc – Polen, Terezin, Tsjechië, Peschiera del Garda – Italië, Palmenova – Italië, Neuf-Brisach – Frankrijk, Elvas – Portugal en Almeida – Portugal. Maar deze vestingen komen lang niet in de buurt van de Nederlandse vestingen.
Alle vestingen zijn ooit ontstaan ter verdediging van de stad. Vestingen met een aarden wal waren aanzienlijk sterker dan steden met een ommuring. De muren waren kwetsbaar voor artilleriegeschut. De aarden wallen konden wel tegen een stootje. De vestingen werden opgebouwd met bastions waar vandaan de vijand nauwlettend vanuit alle hoeken in de gaten gehouden kon worden. De bastions werden altijd voorzien van kanonnen op de hoekpunten voor het geval de vijand te dicht bij kwam. Geleidelijk werd het artilleriegeschut steeds beter; het bereik nam toe evenals de richthoek waarmee geschoten kon worden. Vestingen waren niet langer meer solide bouwwerken waar men veilig was. Vestingen raakten in het verval en werden steeds meer ontmanteld.
Op 22-1-2021 plaatste de Amerikaanse nieuwszender CNN een artikel over de Nederlandse vestingsteden waarin werd beschreven hoe indrukwekkend ze zijn. ‘They’re scattered all over Europe but their perfect geometrical beauty can only be fully admired when seen from above.’ Omdat de steden zo mooi zijn, kunnen ze het best van bovenaf gefotografeerd worden, aldus CNN.
CNN is vol lof over een paar van de meest briljante mensen allertijden die in de zestiende en zeventiende eeuw op het idee kwamen om de vestingstadjes op deze manier vorm te geven. Behalve een kleine geschiedenisles over de stadjes, gaat de site vooral in op de pracht van bovenaf. In het artikel worden in totaal 13 vestingsteden benoemd waaronder Willemstad, Heusden, Naarden, Brielle en Bourtange. Kunnen we trots op zijn toch?
Ook bij de ANWB zijn ze bewust van deze bijzondere plaatsen en schreef een prijsvraag uit. In 2021 streden 37 plaatsen om te titel van de mooiste vestingstad. De uitslag werd 16-8-2021 bekend gemaakt. Van de vijf genomineerden gemeentes Dokkum, Bourtange, Gorinchem, Hulst, en Sittard koos een jury Gorinchem als mooiste vestingplaats.
Bij vestingwerken zien we typische civieltechnische woorden zoals onder andere bastions, ravelijnen, Palissaden en bolwerken. Voor de betekenis verwijs ik naar Wikipedia door op de link te klikken.
Persoonlijk vind ik vestingen prachtig mooi. Het werpt je terug in de tijd. Zeker als de bebouwing oud is met kleine eenvoudige huizen en de straatjes nog klinkers of kinderkopjes hebben.
Wonen in een vesting is nostalgisch, maar het heeft wel zijn beperkingen. Er is weinig ruimte voor auto’s en je moet tegen de toeristen kunnen die maar al te vaak bij je binnen willen gluren. Vooral in het weekend kunnen de vestingen overvol zijn als de mensen zich neerstorten op de terrasjes.
Een aantal van de volgende vestingsteden bezocht ik afgelopen jaren. Ze behoren tot de mooiste van Nederland, omdat ze nog zo mooi in tact zijn. Om aan te geven hoe bijzonder de contouren zijn heb ik de topografische kaarten bijgevoegd. Op internet zijn diverse lijstjes te vinden over de mooiste vestingsteden van Nederland. Vreemd genoeg zitten er best grote verschillen tussen de lijstjes. Uiteindelijk mag u zelf bepalen welke u de mooiste vindt.
Bourtange Groningen
Bourtange is een vestingdorp aan de grens met Duitsland in de provincie Groningen. De vesting is één van de mooiste in Nederland en misschien wel dé mooiste van Nederland. Nu is het een beschermd dorpsgezicht. Hoewel de vesting anders doet vermoeden, heeft Bourtange nooit stadsrechten gehad. Daarom is het geen vestingstadje maar een vestingdorp.
De vesting is aangelegd na de Nederlandse Opstand van 1742 als verdedigingswerk tijdens de tachtigjarige oorlog op de bevoorradingsweg tussen Groningen en Duitsland.
Doordat het Bourtangermoeras steeds meer verdroogde – ondanks maatregelen om dit te verhinderen, en de vuurkracht van geschut groter werd – nam de militaire betekenis van de vesting af. In 1851 werd de vesting officieel opgeheven en werd Bourtange een agrarisch dorp in Westerwolde.
Na 1960 liet gemeente de vesting voor miljoenen herbouwen in de originele staat zoals die in 1742 geweest was.
Brielle Zuid-Holland
Brielle, in de middeleeuwen de vijfde stad van het gewest Holland, is een oude vestingstad en de bekendste bedevaartsplaats van Zuid-Holland. De grotendeels uit de 17e eeuw stammende vesting is een rijksmonument en een van de best bewaard gebleven verdedigingswerken in Nederland met oude stadswallen, gebouwd volgens het oud-Nederlands vestingstelsel. Sinds 1713 is er weinig aan de vesting veranderd, waardoor de verdedigingswerken tot de belangrijkste overgebleven vestingwerken van Nederland behoren. In 1694 drong Menno van Coehoorn aan op modernisering van de vesting. Belangrijk was de inkorting van de stad aan de zuidzijde, waarbij aldaar veel panden werden gesloopt. Het resultaat werd een langgerekte stervormige vesting met negen bastions, vijf ravelijnen, vijf beren met monniken en vier poorten. De uit 1625 daterende Waterpoort werd in 1894 afgebroken. Bewaard bleef wel het bijbehorende midden-18e-eeuwse poortwachtershuis. De Langepoort is uit 1704. De Kaaipoort uit 1709 werd rond 1860 buiten gebruik gesteld en vervangen door een coupure ter plaatse van de Oostdam. De negen volgens het Oud-Nederlandse stelsel aangelegde bastions zijn het Molenbolwerk met de molen ’t Vliegend Hert, het Kruithuisbolwerk met wit gepleisterd kruithuis (circa 1710), het Galgebolwerk met bunker, het Bleykersbolwerk, het Westerbolwerk met bomvrije munitieberging (circa 1860), het Hollebolwerk (Bastion VI), het Oranjebolwerk met bomvrij wachthuis (1860), het Lijnbaansbolwerk met kruitmagazijn en ten slotte het Noordbolwerk met de restanten van de Noordpoort.
Dokkum Friesland
Gorinchem Zuid-Holland
Gorinchem heeft de grootste authentieke vesting van Nederland’. Aan het eind van de 13e eeuw werden rond de nederzetting van Gorinchem wallen opgeworpen die versterkt waren met palissaden ter bescherming tegen de overheersing van de buurstaten Holland en Gelre. Ook werden de eerste openbare gebouwen gesticht, zoals de Heilige-Geestkapel, het Gasthuis en de Kanselarijkapel. Halverwege de 14e eeuw werden de wallen verder versterkt met stenen muren waar 7 poorten in zaten en 23 torens waardoor een echte stadswal ontstond. Aan het eind van de 16e eeuw waren de stadsmuren zo verzwakt dat zij werden vervangen door een nieuwe vestingwal met elf bastions. De nieuwe wal werd in 1609 afgerond en lag een stuk verder uit het centrum waardoor de stad tweemaal zo groot werd. Deze wal is nog bijna volledig intact. De vestingwal had vier stadspoorten: ten noorden de Arkelpoort, ten oosten de Dalempoort, ten zuiden de Waterpoort (waar men met de pont naar Woudrichem kan) en ten westen de Kanselpoort. Van de vier stadspoorten is alleen de Dalempoort nog over. De andere drie zijn in de 19e eeuw afgebroken om het toegenomen verkeer doorgang te verlenen. Een gedeelte van de Waterpoort bleef bewaard en is opgebouwd in de tuin van het Rijksmuseum Amsterdam. In 1673 werd Gorinchem opgenomen in de (oude) Hollandse Waterlinie en vanaf 1815 maakte de vesting deel uit van de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Anders dan de oude waterlinie was dit geen linie van het gewest Holland, maar een belangrijke verdedigingslinie van het nieuwe Koninkrijk der Nederlanden. Het tracé van de nieuwe linie had zich bij Gorinchem al eerder ontwikkeld. De vestingwerken van de stad zijn tot in de 20e eeuw in gebruik gebleven of aan de eisen van de tijd aangepast. De eerste stadsuitbreidingen sinds de 17e eeuw vonden begin 20e eeuw plaats. Het aantal inwoners was door de bloei in de 19e eeuw weer toegenomen. De binnenstad raakte hierdoor zo vol dat er buiten de wallen woningen moesten worden gebouwd.
Gorinchem werd in 20121 door de ANWB uitgeschreven verkiezing als mooiste vestingplaats van Nederland gekozen.
“Gorinchem is beeldschoon gelegen op de plek waar de Linge uitmondt in de Merwede. Schitterend bewaard gebleven zijn de wallen: een groen lint om de stad met knoeperds van kastanjes en platanen om onder te flaneren én met zicht op de ommelanden, de rivier en de vele verdedigingswerken. Die combinatie van zicht op de rivier, ring van groen en levendige binnenstad maakt Gorinchem tot een smakelijke bonbon.”, aldus de jury.
Hellevoetsluis Zuid-Holland
Heusden Noord-Brabant
Heusden is een gerestaureerde vestingstad gelegen aan de Maas en de Bergsche Maas. Het telt ongeveer 1.320 inwoners (2020). In 1968 is begonnen met het in oude stijl restaureren van de vestingstad Heusden. Dit grootscheepse restauratieproject duurde maar liefst veertig jaar. De eerste vermelding van Heusden dateert uit 722. Het Kasteel Heusden dateert uit de 12e eeuw. In de buurt van dit kasteel ontwikkelde zich het huidige stadje Heusden. In Heusden hebben zich meerdere rampen voorgedaan. In 1569 werd de stad door de Spanjaarden belegerd en geheel verwoest. Meerdere keren werd de stad getroffen door de pest. Tijdens de grote brand in 1572 werd bijna de hele stad in de as gelegd. Van het prachtige stadhuis was niets meer over. In 1680 werden het kasteel en omliggende huizen verwoest, doordat de bliksem in de kruittoren sloeg.
Jacob Kemp ontwierp aan het einde van de 16e eeuw een moderne omwalling met vier stadspoorten volgens het oud-Nederlands vestingstelsel. Toen de ommuring werd gesloopt, ten behoefte van de aarden vestingwerken, verdween de Bossche Poort en werd de Herptse Poort gebouwd. De Wijkse Poort werd verplaatst en later uitgebreid tot de huidige vorm.
Het stadje is in zijn geheel bezienswaardig en historisch, ondanks het feit dat het zware verwoestingen heeft ondergaan op de vooravond van de bevrijding in november 1944. De binnenstad met omgeving is een beschermd stadsgezicht. Het stratenplan stamt nog uit de middeleeuwen: Een hoofdstraat (Waterpoort-Hoogstraat-Botermarkt-Breestraat) en twee daaraan evenwijdig lopende straten: De Putterstraat en de Ridderstraat-Vismarkt-Stadshaven. Deze worden verbonden door een aantal dwarsstraten. Heusden telt ruim 120 inschrijvingen in het rijksmonumentenregister.
Het vestingstadje heeft één museum, Museum voor het Land van Heusden en Altena. Het kleine museum is gehuisvest in een gouverneurshuis uit 1592. Er zijn voorwerpen te vinden die betrekking hebben op het Land van Heusden en Altena, zoals archeologische vondsten, schilderijen, prenten, boeken, historische kaarten en zilver- en glaswerk en porselein.
In de weekenden kan het druk zijn in het stadje. Veel mensen weten de vesting dan te vinden en nemen plaats op de gezellige terrasjes.
Hulst Zeeland
De stadswallen van Hulst stammen uit de Tachtigjarige Oorlog. Ze worden omgeven door een gracht en zijn een gaaf voorbeeld van het zogenoemde Oud-Nederlands vestingstelsel. De stadswallen zijn niet overal even hoog. Zo zijn ze in het zuiden acht meter hoog en in het noorden tien meter. In het zuiden is een dubbele omgrachting. In het noordoosten sluit hij aan op de Liniedijk. De vesting had vijf poorten, vier ravelijnen (waarvan er nog maar één over is), negen bolwerken en een stadsmolen.
De Keldermanspoort, ook Bollewerck Poorte en Dobbele Poort genoemd (niet te verwarren met de andere Dubbele poort – zie lager) was zowel een land- als een waterpoort, liet zowel mensen als boten binnen. In de Tachtigjarige Oorlog werd deze verwoest en in 1952 zijn ze weer opgegraven. Nu zijn nog drie stadspoorten aanwezig: Dubbele Poort (Dobbele Poort), de Gentse Poort en de Bagijnenpoort of Graauwse Poort.
De negen bolwerken zijn (tegen de klok in): Molenbolwerk met de stadsmolen, Brederodebolwerk met restanten van de Keldermanspoort, Nassaubolwerk, Oranjebolwerk, Princebolwerk, Solmsbolwerk, Oude Molenbolwerk, Doelenbolwerk, en Galgebolwerk.
Naarden Noord-Holland
Naarden is een van de best bewaarde vestingsteden in Europa en vooral beroemd om zijn unieke stervorm. De vesting heeft zes bastions, zes ravelijnen, een dubbele omwalling en dubbele grachtengordel en is met vier verbindingswegen verbonden met de omgeving. Er is goed te wandelen over de verdedigingswerken. Ook een rondvaart rond de werken is mogelijk. De omvangrijke door Adriaen Anthonisz ontworpen vesting, waarvan nog grote delen uit de 17e eeuw aanwezig zijn, is voor het grootste deel vrij toegankelijk. De vesting is een beschermd stadsgezicht.
De vesting is onderdeel van de Nieuwe Hollandse Waterlinie waar ook andere vestingsteden aanliggen zoals Gorinchem, Muiden, Weesp en Woudrichem.
Nieuwpoort
Nieuwpoort maakt deel uit van de Oude Hollandse Waterlinie, maar er is nooit gevochten. Het waren de boeren uit de buurt die in de 17de eeuw de waterlinie als het ware saboteerden. Hun land werd onder water gezet, maar van compensatie was in die tijd geen sprake. En dus sloten ze middenin de nacht de sluisdeur. Dat is de reden waarom het stadhuis bovenop de sluis is gebouwd. Zo kon de schout de boel in de gaten houden.
De stad kreeg al in 1283 stadsrechten. Vanwege de positie op de grens van Holland en Sticht Utrecht kreeg het veel strijd te verduren. Al in 1402 belegerden de troepen van Jan van Arkel de stad. De oorlog tegen Lodewijk XIV, in de jaren zeventig van de 17e eeuw, was de reden om de stad op te nemen in de Oude Hollandse Waterlinie en voor de aanleg van vestingwerken volgens het verbeterde oud-Nederlands vestingstelsel.
Tijdens de watersnood van 1809 en de stormvloed van 1820 boden de vestingwallen bescherming tegen het hoge water. Tijdens de jaren vijftig en zestig van de 20e eeuw raakten diverse gebouwen in verval. In 1973 werd gestart met restauraties die in 1998 waren voltooid.
Willemstad Noord-Brabant
Willemstad heeft een markant verleden. De oorspronkelijke gemeentenaam is Ruigenhil. Het is een plaatsje dat sinds 1561 bestaat, toen de markies van Bergen op Zoom een moerassig gebied liet inpolderen. De Spanjaarden namen op 17 juni 1583 bij de Slag om Steenbergen tijdens de tachtigjarige oorlog Steenbergen in dat op 20 km afstand van Ruigenhil ligt. Ruigenhil lag op een strategisch punt aan het Hollands Diep. Willem van Oranje liet Ruigenhil daarom versterken tot een vesting. Na zijn dood in 1584 verleende zijn zoon, Prins Maurits, Ruigenhil in 1585 stadsrechten en vernoemde het dorp naar zijn vader, Willemstad. Prins Maurits liet door ‘fortificatiemeester’ Adriaen Anthonisz de vesting uitbreiden tot zijn huidige vorm van een zevenpuntige ster. De bastions op de punten van de ster werden ieder genoemd naar een van de zeven provinciën die zich hadden verenigd in de strijd tegen Spanje. Er bestaat nog altijd een band tussen Willemstad en de familie Van Oranje; één van de titels van koning Willem-Alexander is Heer van Willemstad.
Woudrichem Noord-Brabant
Woudrichem is ontstaan in de negende eeuw. Het lag strategisch aan de samenvloeiing van Maas en Waal in de invloedssfeer van zowel het Hertogdom Brabant, Gelre en het Graafschap Holland.
Een wandeling rond het stadje zit er na een uurtje wel op. Tijdens dat rondje over de bolwerken zie je een mix van heden en verleden. En omdat het op zo’n strategische plaats ligt, is er eeuw na eeuw heftig aan vertimmerd. Op de gevel van de plaatselijke VVV staat het gedicht van Hendrik Tollens:
Waar Maas en Waal tezamen vloeit
en Gorinchem rijst van ver
daar ligt het stadje Woudrichem
gastvrij sinds eeuwen her
Op de wallen heb je prachtig uitzicht over de brede rivieren, de oude en nieuwe havens en het oude stadje. De gotische Martinuskerk domineert met zijn 34 meter ver boven de andere gebouwen uit. Een andere eyecatcher is de sierlijk slanke molen Nooitgedagt die je tijdens de rondgang vanzelf tegenkomt. Met een beetje geluk zie je hem aan het werk, want Nooitgedagt doet nog steeds waarvoor hij ooit gebouwd werd: graan malen.
Tijdens de tocht door het knusse stadje sluit je onherroepelijk op het oude raadhuis, de Johannes Nepomukkerk, de Gevangenpoort en de vele fraaie woonhuizen uit allerlei tijdperken. Een daarvan is Hotel Woudrichem waar de TV-serie Dokter Tinus werd opgenomen. Oudere onder ons kennen ook programma’s als Floris en Oorlogswinter, die daar eveneens zijn opgenomen.
De Gevangenpoort dateert van ná 1573 en is de enige overgebleven waterpoort als onderdeel van de vestingwerken. Tegenwoordig is er een restaurant in gevestigd.
Op korte afstand van de vesting ligt Slot Loevestein dat met een pontje te bereiken is.
Zaltbommel Gelderland
Zaltbommel is een vesting- en Hanzestad in de gelijknamige gemeente in de Bommelerwaard in de Nederlandse provincie Gelderland en is meer dan duizend jaar oud. De eerste vermelding van de stad als Bomala stamt uit het jaar 850. In de 13e eeuw groeide Zaltbommel uit tot een belangrijke handelsstad en in de 15e eeuw tot een Hanzestad van betekenis. 13 december 1315 kreeg het van graaf Reinald I dezelfde stadsrechten als Zutphen en werden de vestingwerken aangelegd. In de 19e eeuw zijn de vestingwerken omgebouwd tot park en zijn daardoor bewaard gebleven. Ze vormen nu een groene gordel rondom de binnenstad.
Overige
Volgens de ANWB in 2021 uitgeschreven verkiezing mooiste vestingstad van Nederland voldeden de volgende plaatsen aan de verkiezing:
Drenthe: Coevorden.
Friesland: Dokkum, Franeker, Harlingen, Sloten.
Gelderland: Buren, Culemborg, Elburg, Groenlo, Zaltbommel, Zutphen, Hattem, Doesburg, Bredevoort.
Limburg: Stevensweert, Sittard, Valkenburg aan de Geul, Gennep.
Noord-Brabant: Grave, Heusden, Megen, Ravenstein, Willemstad, Woudrichem, Klundert.
Noord-Holland: Enkhuizen, Medemblik, Naarden, Weesp.
Overijssel: Blokzijl, Hasselt, Kampen, Steenwijk.
Utrecht: IJsselstein, Oudewater, Wijk-bij-Duurstede, Woerden.
Zeeland: Hulst, Aardenburg, Sluis, Tholen, Veere, Zierikzee.
Zuid-Holland: Gorinchem, Brielle, Hellevoetsluis, Nieuwpoort, Schoonhoven.
Groningen: Bourtange, Delfzijl.
Vestingsteden op internet:
Zuiderwaterlinie Noord-Brabant
(topografische foto’s en luchtfoto’s op deze pagina van Wikipedia)
Volg mijn reis 